در فقه جزایی، یگانگی دو موضوع محاربه و افساد فی الارض از مباحث بسیار مهم است. برخی متون فقهی و نیز برخی قوانین به تبع قرآن کریم این دو موضوع را در کنار هم ذکر کرده‌اند، به گونه‌ای که برخی از افراد تصور می‌کنند که این دو، یک جرم به شمار می‌روند. در مقابل برخی از فقها در ضمن بحث از جرایمی نظیر به آتش کشیدن منزل، تکرار قتل بردگان و غیر مسلمانان و غیره، متعرض عنوان افساد شده و مرتکبان اعمال مزبور را به عنوان مفسد فی الارض مستحق مجازات قتل یا قطع عضو دانسته‌اند.
در برخی مواد قانونی نیز مفسد فی الارض جرم مستقلی از محاربه تلقی شده است. در این مقاله از ایران وکالت با در نظر گرفتن اینکه محاربه و افساد فی الارض دو موضوع جداگانه هستند، به تبیین معنای افساد و مفسد فی الارض می‌پردازیم.
مفسد فی الارض کیست؟
بر اساس ماده ۲۸۶ قانون مجازات، “هر کسی که به طور گسترده، جنایت علیه تمامیت جسمانی افراد جامعه، جرایم علیه امنیت داخلی یا خارجی کشور، نشر اکاذیب و دروغ، اخلال در نظام اقتصادی کشور، آتش کشیدن و تخریب، پخش مواد سمی و میکروبی و خطرناک یا راه اندازی مراکز فساد و فحشا یا مشارکت در آنها مرتکب شود، به گونه‌ای که نظم عمومی کشور را مختل کند، ناامنی یا ورود خسارت عمدی به اموال عمومی و خصوصی، یا تمامیت جسمانی افراد، یا سبب اشاعه فساد یا فحشا در حد وسیع گردد مفسد فی الارض محسوب و به اعدام محکوم می‌گردد.”
تبصره: هرگاه دادگاه از مجموع دلایل و شواهد، قصد اخلال گسترده در نظم عمومی، ایجاد ناامنی، ایراد خسارت عمده و یا ترویج فساد یا فحشا در حد وسیع و یا علم به موثر بودن اقدامات انجام شده را احراز نکند و جرم ارتکابی مشمول مجازات قانونی دیگری نباشد، با توجه به میزان زیان‌های وارده جرم، به حبس تعزیری درجه پنج یا شش محکوم می‌شود.
افساد فی‌الارض از جمله جرایم مقید است و مقید به اخلال شدید در نظم عمومی کشور، ناامنی یا ورود خسارت عمده به تمامیت جسمانی افراد یا اموال عمومی و خصوصی یا اشاعه فساد یا فحشاء در حد وسیع است. یکی از انتقادهایی که به قانون‌گذار وارد می‌شود، استفاده از عبارت به طور گسترده‌تر در ارتکاب جرم است. با این عبارت قضات می‌توانند سلیقه شخصی خود را اعمال نمایند. مصادیق یاد شده جنبه حصری دارد. متاسفانه در کشور ما مقررات بخصوص در امور کیفری ابهام وجود دارند و یکی از این مقررات که بخصوص در زمینه آزادی رسانه‌ها بسیار مشکل ایجاد کرده است همین جرم افساد فی الارض است.
مجازات سردستگی زمانی که محاربه و افساد فی الارض تلقی شود
بر اساس ماده ۱۳۰ قانون مجازات اسلامی، هرکس سردستگی یک گروه مجرم را بر عهده بگیرد به حداکثر مجازات جرمی که اعضای آن گروه در راستای اهداف همان گروه مرتکب شوند، محکوم می‌گردد. مگر آن‌که جرم ارتکابی سبب حد یا قصاص یا دیه باشد که در این صورت به حداکثر مجازات معاونت در آن جرم محکوم می‌شود. زمانی که در محاربه و افساد فی الارض بر سردسته گروه مجرمانه، عنوان محارب یا مفسد فی الارض صدق کند، حسب مورد به مجازات محارب یا مفسد فی الارض محکوم می‌گردد.
- تبصره ۱- گروه مجرمانه عبارت است از گروه نسبتاً منسجمی که از سه نفر یا بیشتر برای ارتکاب جرم تشکیل شده باشد یا پس از تشکیل، هدف آن برای ارتکاب جرم منحرف می‌گردد.
- تبصره ۲- سردستگی عبارت از تشکیل یا طراحی یا سازمان‌دهی یا اداره یک گروه مجرمانه است.
سردستگی در ارتکاب جرایم تعزیری: مجازات سردستۀ گروه، حداکثر مجازات شدیدترین جرمی است که اعضای آن گروه در راستای اهداف همان گروه مرتکب شوند.
سردستگی در ارتکاب جرایم موجب حد، قصاص یا دیه در قالب گروه مجرمانه، مجازات سردسته گروه، حداکثر مجازات معاونت در جرایم حد، قصاص یا دیه است.
سردستگی جرایم محاربه یا افساد فی‌الارض: مجازات سردسته، حسب مورد مجازات محاربه یا مفسد فی الارض خواهد بود.
مطالعه بیشتر: قصاص
افساد فی الارض در جرایم اقتصادی
بر اساس ماده ۵۲۶ قانون مجازات؛ هر کس اسکناس رایج داخلی یا خارجی یا اسناد بانکی مانند برات‌های قبول شده از طرف بانک‌ها یا چک‌های صادره از طرف بانک‌ها و سایر اسناد تعهدآور بانکی و نیز اسناد یا اوراق بهادار یا حواله‌های صادره از خزانه را به قصد اخلال در نظام کشور در وضع پولی یا بانکی یا اقتصادی یا بر هم‌زدن نظام و امنیت سیاسی و اجتماعی جعل کند یا وارد کشور نماید یا با علم به مجعول بودن آنها از آنها استفاده کند، چنانچه مفسد فی الارض و محارب شناخته نشود، به حبس از پنج سال تا بیست سال محکوم می‌شود.
بنابراین محتمل است جرایم مالی به گونه ای گسترده باشد که بر فرد اطلاق مفسد فی الارض شود.
مفسد فی الارض در جرایم رایانه ای
بر اساس ماده ۱۴ قانون جرایم رایانه ای؛ هر کس با استفاده از سیستم‌های رایانهای یا مخابراتی یا حامل‌های داده، محتویات مستهجن را تولید، ارسال، منتشر، توزیع یا معامله کند، یا به قصد ارسال یا انتشار یا تجارت آنها را تولید یا ذخیره یا نگهداری کند، محکوم به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون تا چهل میلیون ریال یا هر دو مجازات خواهد شد. البته بر اساس ماده ۱۱ قانون کاهش مجازات حبس‌های تعزیری، ماده فوق جرمی قابل گذشت محسوب می‌شود و طبق تبصره همین ماده مجازات حبس مذکور به نصف کاهش می‌یابد.
تبصره ۱ ـ اگر فردی یکی از اعمال فوق در خصوص محتویات مبتذل را مرتکب شود، به حداقل یکی از مجازات‌هایی که در بالا ذکر شد، محکوم می‌شود. محتویات و آثار مبتذل به آثاری گفته می‌شود که صحنه‌ها و صور قبیحه و زشت داشته باشد.
تبصره ۲ ـ هرگاه محتویات مستهجن به کمتر از ده نفر ارسال شود، مجرم به یک تا پنج میلیون ریال جزای نقدی محکوم خواهد شد.
تبصره ۳ ـ چنانچه اعمال مذکور در این ماده حرفة یک فرد باشد یا بطور سازمان یافته مرتکب شود چنانچه مفسد فی الارض شناخته نشود، به حداکثر هر دو مجازات مقرر در این ماده محکوم خواهد شد.
تبصره ۴ ـ تصویر، صوت یا متن واقعی یا غیرواقعی که برهنگی کامل زن یا مرد یا اندام تناسلی یا آمیزش یا عمل جنسی انسان را نشان دهد، محتویات مستهجن می‌گویند.
ادعای فقدان علم یا قصد در جرم محاربه و افساد فی الارض
ماده ۲۱۸ – در جرایم موجب حد، هرگاه متهم ادعا کند که علم کافی را در مورد آن موضوع نداشته یا قصد یا وجود یکی از موانع مسئولیت کیفری را در زمان ارتکاب جرم نماید، در صورتی که حاکم احتمال دهد که گفتار وی درست است و اگر ادعا کند که با تهدید و ارعاب یا شکنجه از او اقرار گرفته شده است، ادعای ذکر شده بدون اینکه به بینه و سوگند نیاز داشته باشد، پذیرفته می‌شود.
تبصره ۱- در جرائم محاربه و افساد فی‌الارض و جرائم منافی عفت با عنف، اکراه، ربایش یا اغفال، صرف ادعا، مسقط حد نیست و دادگاه موظف است که مورد را به بررسی کند.
تبصره ۲- اقرار در صورتی اعتبار شرعی دارد که نزد قاضی در دادگاه صورت گیرد.
سخن پایانی
ادعای مذکور، بدون نیاز به بینه و سوگند پذیرفته می‌شود. با توجه به قاعده «تدرا الحدود بالشبهات» و باتوجه به ماده ۱۲۰ ق.م.ج.ا. هرگاه وقوع جرم یا هر یک از شرایط مسئولیت کیفری مورد شک و تردید قرار گیرد و دلیلی بر نفی آن پیدا نشود، حسب مورد جرم یا شرط مذکور ثابت نمی‌شود.
شارع در حدود در واقع با مسامحه برخورد می‌کند و به اصل برائت توجه می‌نماید با این وجود در برخی جرایمی که در تبصره ۱ ذکر شده، قانون‌گذار کمی سخت‌گیری نموده و صرف ادعا را کافی نمی‌داند و دادگاه را موظف به تحقیق و بررسی نموده است. چنانچه درگیر پرونده‌های فساد فی الارض یا حبس ابد هستید و در این مورد سوالاتی دارید، می‌توانید از وکیل دادگاه انقلاب از طریق سایت ایران وکالت مشاوره بگیرید.
سوالات متداول
هرگونه اقدامی که موجب آسیب رسانی جسمانی به افراد جامعه و اخلال در نظم اقتصادی کشور، راه اندازی مراکز فسا و فحشا شود، مفسد فی الارض محسوب می‌شود.
حکم مفسد فی الارض با توجه به اقدامات و جرائمی که مرتکب شده، متفاوت است. مفسد فی الارض کیست؟
مجازات مفسد فی الارض چیست؟