قتل به معنای اقداماتی است که موجب خاتمه یافتن حیات یک انسان می‌شود. بنابراین، گرفتن جان غیر انسان و فرد مرده، قتل به معنای حقوقی محسوب نمی‌شود. در حقوق ایران، قتل به سه دسته: قتل عمد، قتل شبه عمد و خطای محض تقسیم‌بندی شده است که هر کدام از این موارد دیه جداگانه‌ای دارند. با ایران وکالت همراه ما باشید تا به بررسی انواع دیه قتل و موضوعات مربوط به آن بپردازیم.
دیه قتل در قانون مجازات اسلامی
قانون مجازات اسلامی، مجازات‌های اصلی را به چهار دسته تقسیم نموده است که یکی از این مجازات‌ها، دیه می‌باشد. با توجه به تعریفی که قانون‌گذار در قانون جدید از دیه قرار داده است؛ دیه شامل دیه مقدر و غیر مقدر است. یکی از موارد پرداخت دیه در خصوص جرم قتل است که به آن دیه می‌گویند و باتوجه به اینکه قتل دارای مصادیق مختلفی می‌باشد، در ادامه هر یک را به صورت مختصر برای شما شرح می‌دهیم.
انواع دیه قتل در نظام حقوقی ایران
در نظام حقوقی ایران برای قتل عمد، قتل شبه عمد و خطای محض، شرایط دیه متفاوت است که شرایط دیه هرکدام به شرح زیر می‌باشد:
دیه قتل عمد
در قتل عمد، قاتل عملی را کشنده است انجام می‌دهد و قصد کشتن دارد و یا اینکه قصد کشتن نداشته اما عمل او نوعا کشنده است. مجازات اصلی برای کسی که مرتکب قتل می‌شود، قصاص است اما در بعضی موارد قصاص میسر نیست. در این صورت، دیه پرداخت می‌گردد. از جمله مواردی که سبب سقوط قصاص و تبدیل آن به دیه است می‌توان به داشتن رابطه پدر و فرزندی، دیوانه بودن مقتول، دیوانه یا نابالغ بودن قاتل، مسلوب الاختیار بودن قاتل، مهدورالدم بودن مقتول و قتل در حال بیهوشی و خواب اشاره کرد.
در شرع مقدس اسلام برای قتل عمد در صورتی که قصاص اجرا نشود، میزان دیه عمد به قرار زیر است:
- صد شتر ۶ ساله
- دویست گاو نر یا ماده
- هزار دینار
- ده هزار درهم
- هزار گوسفند نر یا ماده
براساس قانون، دیه عمد، همان مقدار مقدر در شرع است. حال با توجه به اینکه مقدارهای تعیین شده در شرع رایج نیست، به همین دلیل معادل قیمتی آن هر ساله توسط رئیس قوه قضاییه تعیین می‌شود که آخرین مبلغ تعیینی ۳۳۰ میلیون تومان در سال ۱۳۹۹ است. برای مشاوره در این نوع از مسائل حتما به یک وکیل دیه مراجعه کنید.
دیه قتل شبه عمد
در این نوع قتل، قاتل قصد فعل را داراست اما قصد نتیجه را ندارد و عمل او نیز نوعا کشنده نیست. در صورتی که فردی مرتکب قتل شبه عمد شود، می‌بایست به اولیای دم مقتول دیه پرداخت نماید. مقدار دیه پرداختی توسط مرتکب قتل در صورتیکه مقتول مرد باشد، معادل دیه کامل است و اگر زن باشد مابه التفاوت از صندوق پرداخت می‌شود.
همانند دیه عمد، دیه شبه عمد نیز ۱۰۰ شتر بوده؛ با این تفاوت که سن شترها متفاوت است. البته همانگونه که گفتیم به دلیل غیر رایج بودن مقادیر شرعی، معادل قیمتی توسط رئیس قوه قضائیه تعیین و توسط مرتکب پرداخت می‌شود.
دیه قتل خطای محض
در قتل خطای محض، قاتل قصد فعل و نتیجه را نداشته و قتل اتفاقا حادث می‌شود. دیه قتل خطای محض نیز همانند دو مورد قبلی است با این تفاوت که گاها توسط عاقله پرداخت می‌شود. لازم است بدانید؛ در اصطلاح فقهی، عاقله به نزديكان و خويشاوندان شخصی كه مرتكب قتل غیر عمد و جرح مخصوص می‌شود، می‌گویند که بايستی دیه آن قتل و جرح را بپردازند.
مهلت قانونی پرداخت دیه چقدر است؟
در قانون مجازات اسلامی؛ برای هر سه نوع قتل که در قسمت بالا هر یک به صورت مختصر شرح داده شد، به صورت معین مهلت تعیین شده است. طبق ماده ۴۸۲ قانون مجازات اسلامی:
- مهلت پرداخت دیه در جرایم عمدی، ظرف مدت یک سال قمری است. جرایم عمدی شامل نفس و مادون نفس بوده و مهم، عمدی صورت گرفتن عمل مرتکب است.
- مهلت پرداخت دیه در جرایم شبه عمد، ظرف مدت دو سال قمری است.
- مهلت پرداخت دیه در جرایم خطای محض، ظرف مدت سه سال قمری است.
شایان ذکر است؛ در صورتیکه قتل به صورت شبه عمد واقع شود، قاتل می‌بایست هر سال نصف دیه را پرداخت کند و اگر قتل به صورت خطای محض واقع شود مبلغ پرداخت برای هر سال، یک سوم دیه کامل است.
آیا دیه زن و مرد با هم برابر است؟
بر اساس شرع مقدس اسلام؛ دیه زن و مرد تا یک سوم دیه کامل با هم برابر بوده و مازاد بر آن، دیه زن نصف دیه مرد است. البته بر اساس تغییراتی که در قانون جدید حاصل شده است، مابه‌التفاوت دیه زن و مرد از صندوق تامین خسارت بدنی پرداخت می‌شود. لازم به ذکر است، تغییر جدیدی که حاصل شده، سرایت دادن پرداخت توسط صندوق به جراحات مادون نفس است.
چه کسانی دیه را پرداخت می‌کنند؟
در صورت ارتکاب قتل و محق شدن وراث مقتول به دریافت دیه، قاتل می‌بایست دیه را به اولیای دم مقتول پرداخت نماید. در قانون مجازات اسلامی نیز به پرداخت دیه توسط کسی که مرتکب به قتل اشاره شده است.
ماده ۴۶۲ بیان داشته است که “در قتل عمد و شبه عمد پرداخت دیه توسط خود مجرم صورت می‌گیرد، اما همیشه اینگونه نیست که خود مجرم دیه را پرداخت نماید.”
به چه کسانی دیه قتل تعلق می‌گیرد؟
با توجه به اینکه در اثر قتل؛ مجنی علیه حیات خود را از دست می‌دهد و برعکس جراحت بر عضو که خود مستحق دریافت دیه است، در قتل گاهی ورثه مقتول و گاهی نیز بیت المال مستحق دریافت دیه هستند. البته نباید این نکته را فراموش کرد که اولویت برای دریافت دیه خود مقتول بوده که اگر مقتول بدهی داشته باشد با مبلغ دیه باید پرداخت شود و همچنین هزینه‌های کفن و دفن او از این طریق پرداخت می‌گردد.
حال اگر ورثه مقتول حین فوت زنده باشند و براساس قانون ارث، دیه دریافتی را ما بین خود تقسیم می‌کنند. اما اگر قاتل خود جز ورثه باشد از ارث محروم می‌شود.
در صورت فوت یا فرار قاتل، تکلیف دیه قتل چیست؟
بر اساس ماده ۴۳۵ قانون مجازات اسلامی؛ هرگاه در جنایت عمدی به علت مرگ یا فرار دسترسی به مرتکب ممکن نباشد، با درخواست صاحب حق، دیه جنایت از اموال مرتکب پرداخت می‌شود. حال اگر مال مرتکب برای پرداخت دیه کافی نباشد، باید بین قتل عمد و غیرعمد تفکیک قائل شویم.
بر اساس ماده ۴۳۵ اگر قتل عمدی باشد عاقله قاتل، دیه را می‌پردازند و در صورتیکه عاقله تمکن مالی نداشته باشند یا به آن‌ها دسترسی نباشد، دیه از بیت المال پرداخت می‌شود. حال اگر قتل غیر عمدی باشد، بر اساس ماده ۴۷۴ دیه از بیت المال پرداخت می‌شود و عاقله مسئولیتی ندارد.
سوالات متداول
مبلغ دیه در سال جدید چقدر است؟
مبلغ دیه در سال ۱۴۰۱ در ماههای عادی و غیر حرام ۶۰۰ میلیون و در ماههای حرام ۸۰۰ میلیون تومان است.
ماههای حرام برای پرداخت دیه کدامند؟
ماههای حرام عبارتند از محرم، رجب، ذی القعده و ذی الحجه. در این ماهها مبلغ دیه در سال ۱۴۰۱، ۸۰۰ میلیون تومان تعیید شده است